When in doubt, stay out. Schuld en een vrouw.

  

Virtueel en ook anderszins zit ik in haar en zij in mij, dat probeert ze me te laten zien. Zij is zoveel sterker en machtiger, vandaar mijn angst en gelukkig ben ik soms de sterke gehoornde en de hand van de godin (en zo klein en onmachtig en niets vergeleken met haar/het). 

De woorden van Prediker, de zoon van David, koning te Jeruzalem. Alles is ijdelheid. Daarom kreeg ik een afkeer van het leven, want kwaad scheen mij het werken: het is alles ijdelheid en najagen van wind. 


Dat is het, je lafheid, zwakheid, karakterloosheid, liefdeloosheid verschuilen achter hoog- of laagdravende taal op een blog of juridische uitspraken (waar is mijn wettelijke basis ?! waar is mijn zekerheid ?! waar is mijn veiligheid 😱😱?!). De partner die je kiest. De partner die je verlaat. De partner die je in de steek laat, waarbij je eerst kijkt of de liefde voor jou voldoende is, zo nee, dan maar voor opa kiezen. Alles is ijdelheid. Een artikel schrijven over schuldgevoelens en continu zogenaamde autoriteiten aanhalen (professor, filosoof), alles is ijdelheid. De heroiek en zelfopoffering van een zelfmoordterrorist. Alles is ijdelheid. Niets voor niets zei de duivel in "the devil's advocate": vanity, my favourite sin.

"Ik ken het so sien, want je heb een reet als een vliegdekschip."

Shimmy shake, 1 maand gezocht, eindelijk gevonden 
https://m.youtube.com/watch?v=OVQRXKkOz5M

Interessante discussie bij de koffieautomaat vanochtend. Ja, die nieuwe automaat geeft betere koffie, maar heeft wel kapsones. Ja, als je betere koffie geeft, dan mag je ook kapsones hebben. Misschien is dat bij mensen ook wel zo ? Bij de echte toppers niet ? Die vallen op door bescheidenheid en relativering. Is dat ook ijdelheid, kijk mij nou eens bescheiden zitten wezen ? Ik weet dat er mensen zijn die van nature bescheiden zijn en dat dat geen ijdelheid is, George Boole bijvoorbeeld. Ik weet dat gekwetst slachtofferschap een ernstige vorm van ijdelheid is, misschien de ergste. Gekwetste ijdelheid maakt alles kapot.

Ik zou het het liefst vergeten. Maar wat je wilt vergeten, onthoud je. 

Mannen huilen niet om daarmee vrouwen hun kracht te tonen en ze zodoende te beschermen. Een achterhaald principe, de meeste mannen lopen achter bij vrouwen. Ze zullen ze nooit meer inhalen. Ik heb de poging opgegeven. En huilen doe ik niet meer omdat ik het niet kan. Overigens weet ik dat de tranen van barbara (of de drie emotionele buien) echt waren de eerste maanden, ze gingen over haar, niet over mij zoals met alles eigen lijk op zich; laughing and crying is a release. Alles is ijdelheid. 

Tegen blindheid: luteine en levertraan (vitamine A en D) of worteltjes, tomaten, spinazie, broccoli, bloemkool, eieren elke dag.

You see, markets are driven by emotion, not rationalities. Rationalities are used to explain what the market does in hindsight, and sometimes it cannot even do that. But, please recognize that these rationalities are trying to explain emotive actions. It is like trying to rationalize with your spouse when they are being extremely emotional.
How well does that work for you?

Save a prayer Duran Duran https://m.youtube.com/watch?v=n_6Kr5e2dYc

The nobler sort of man emphasizes the good qualities in others, and does not accentuate the bad. The inferior does the reverse. . . . The nobler sort of man pays special attention: he commits no act that is contrary to love (life), he is anxious to see clearly, to hear distinctly, to be kind, respectful, caring and loving. When in doubt, he is careful; when in anger, he thinks of the consequences. Jammer dat ik een inferior man was met barbara. Staat tegenover dat het van twee kanten inferieur was, zo werden liefde en bezit verward en was er wederzijds weinig empathie sinds januari
2016.

Confucius

Darkness at noon

Dankbaar ben ik dat ik de afgelopen vier jaar zo gelukkig ben. Dankbaar dat ik een relatie heb met ebarbara. Dankbaar dat ik verliefd ben op ebarbara. Dankbaar ben ik dat verliefdheid en (ski)vakanties me door de winter helpen, de winter die me dit jaar iets tegen valt sinds 22 oktober, zo donker, nat en koud. Dankbaar voor liefde. Dankbaar voor de natuur. Dankbaar voor mijn zintuigen en gezondheid. Dankbaar dat ik telkens verliefd word op de yoga lerares en dat ze telkens nogal moeilijk blijkt te zijn, maar waarschijnlijk geldt dat ook voor mezelf. Dankbaar voor die gele laag plamuur, dat ze een qua uiterlijk ruim 20 jaar oudere man koos, haar opa, en dat ik daarvan moet kotsen. Dankbaar dat ik van ijdelheid moet kotsen. Dankbaar dat ik maandelijks soms 5-10 minuten verlamd ben door de pijn die zij veroorzaakt door haar manier van doen, zijn en nalaten. Dankbaar voor jil sander sun die ik in de toilet spray sinds drie maanden waardoor ik nu telkens aan Duitse sabine van 1993 moet denken als ik er ben. Dankbaar voor het inzicht dat in Duitsland geldt dat een liebhaber altijd een man is en een geliebte altijd een vrouw, nooit omgekeerd, en dat zij dit victoriaanse principe is en daardoor de relatie ook niet werkte. Dankbaar ben ik voor de belevenis van drie(zes)maal (31/12/2017) space cake of pannekoek. Dankbaar dat ik het binnen een maand weer zal gebruiken. Dankbaar ben ik voor de vele mooie gevoelens waaronder dat serene zuivere zorgvuldige gevoel en dat ik gevoelens steeds meer leer te waarderen. Dankbaar ben ik voor het gevoel van liefde. In the empire of the senses, you're the queen of all you survey, I say love is the seventh wave. Dankbaar dat ik voor zoveel liefde kan voelen. Dankbaar dat ik ook kan haten en dat ik er mee om kan gaan, denk ik nu, maar daar ben ik niet zeker van en daar ben ik ook dankbaar voor. Dankbaar dat ik zo kan genieten. Dankbaar voor mijn zo verschillende kinderen en ex, dat ze niet zo moeilijk is. Dankbaar dat ik ook zo van materiële spullen kan genieten op mijn eigen superieure minimalistische manier, het blijven gebruiksvoorwerpen. Dankbaar voor (nieuw)inzicht, een ander perspectief en dat heb ik veel de laatste vier jaar en mede daarom ben ik zo gelukkig. Dankbaar dat ik poolse joanna tegen kwam die zo op barbara lijkt dat ik even dacht dat zij het was, 8 centimeter kleiner. Dankbaar voor mijn huidige liefde en leven. Dankbaar dat ik met wiet 3 minuten op mijn handen kan staan, zonder wiet 2 minuten. Dankbaar dat ik het af en toe uitschater over de stomme onnozelaar die ik ben. Niet zo dankbaar voor dat pijnlijke schuurplekje links onderaan mijn tong door die scherpe  kies. Niet zo dankbaar dat dankbaarheid zo ook een goddelijke egotripperij wordt. He's beginning to believe.

Gratitude

Sometimes in life, things happen too fast. We barely solve one problem when two new problems surface. We’re feeling great in the morning, but we’re submerged in misery by nightfall.

Every day we face interruptions, delays, changes, and challenges. We face personality conflicts and disappointments. Often when we’re feeling overwhelmed, we can’t see the lessons in these experiences.

One simple concept can get us through the most stressful of times. It’s called gratitude. We learn to say, thank you, for these problems and feelings. Thank you for the way things are. I don’t like this experience, but thank you anyway.

Force gratitude until it becomes habitual. Gratitude helps us stop trying to control outcomes. It is the key that unlocks positive energy in our life. It is the alchemy that turns problems into blessings, and the unexpected into gifts.

Today, I will be grateful. I will start the process of turning today’s pain into tomorrow’s joy.

Gratitude unlocks the fullness of life. It turns what we have into enough, and more. It turns denial into acceptance, chaos to order, confusion to clarity. It can turn a meal into a feast, a house into a home, a stranger into a friend. Gratitude makes sense of our past, brings peace for today and creates a vision for tomorrow.” 
― Melody Beattie


"Love can be devastating. Anyone who's been in love and fallen out of love knows that it can annihilate you. So that truth is there, and despite that, you simply have to take the risk of being destroyed. You can say: 'So just annihilate me. Go ahead.'"


Ivan Wolffers twitter:
Als er één verantwoordelijkheid voor de overheid is dan is dat bevordering gezondheid. En dan in volgorde van belangrijkheid: onderwijs, milieu, diversiteit en cultuur. De economie redt zichzelf wel, want die is gebaseerd op geld maken.

“A people that elect corrupt politicians, impostors, thieves and traitors, are not victims, but accomplices." ~ George Orwell.

15 onderzoeken geanalyseerd en nu denken onderzoekers dat getrouwd zijn de dementie op afstand houdt. Vrijgezellen en weduwnaars zouden grotere kans hebben op dementie.

Rij in oktober, november eens door Sumatra, waar de plantages branden en je door de rook niets meer ziet. Dan begrijp je de echte prijs van palmolie. PepsiCo, Procter & Gamble en Unilever kunnen nog steeds niet garanderen dat voor hun palmolie geen bossen verwoest worden.

Zelfreflectie is alleen voor de dapperen, die niet bang zijn te ontdekken dat ze toch geen gelijk hadden en hun gedrag moeten veranderen. Zelfreflectie zonder bereidheid er consequenties aan te verbinden is tijdverspilling.

"Only two things are infinite, the universe and human stupidity, and I'm not sure about the former." #AlbertEinstein

Blijft boeiend te weten wat er allemaal goed voor muizen is. Cannabis zou hersenen muis herstellen tot dat van een twee maanden oude muis. Dat onderzoekers het zelf ook uitgeprobeerd hebben, zie je aan de foto.

Placebo: een van de interessantste begrippen in de geneeskunde, verantwoordelijk voor meeste resultaten van de arts.

NSAIDs (ibuprofen, naproxen, diclofenac) met name riskant voor mensen boven 60, zeker als ze ook nog andere middelen slikken.


Trump als Zaratustra: Umkehrung aller Werte. Idee dat in Nazi Duitsland zeer populair was.

Malloten in beetsterzwaag 29 november, spinnin'

“Eng” als je er meer over leest, 1 van de financieel slimsten (een collega van warren buffett, geloof de ceo van de grootste bank) zei daarover (het financiele systeem) ooit : bij alle mensen inclusief ikzelf heb je zij die niet weten en zij die niet weten dat ze niet weten. Doem doem doem, dom, dom , dom.

En ook dat aandeel general electric, toch 1 van de belangrijkste aandelen van de VS, gedaald tot het laagste niveau in 5 jaar tijd. Maar goed, general electric, elektriciteit, kopen dus ? Of toch niet ? Week 50 dalen met 3 % wereldwijd en dan een eindejaarsrally ?   

In fact, Bank of America said: “End of bull market coming in 2018.”
Bank of America sees a scary good news-bad news scenario unfolding in 2018 with a strong rally higher in the first half of the year followed by all sorts of potential trouble after.
The S&P 500 may top around 2,850 assuming three things:
--the last vestiges of stimulus from the Fed and other central banks,
--the passage of tax reform in Congress,
--and “full investor capitulation into risk assets” on better-than-expected corporate earnings.
After that, things get considerably sketchy as the second-longest bull market in history starts to run into trouble.
“We believe the air in risk assets is getting thinner and thinner, but the Big Top in price is still ahead of us,” said Michael Hartnett, Bank of America.
Conclusion
In short, investors continue to pile into equities and buying into every little dip in price that takes place.
It’s just a matter of time now before the majority of investors have placed all their extra capital into the stock market. Once the level is reached is when the market will put in a top and hurt the greatest number of investors possible, just like it has done with every other bull and bear market cycle in history. 


30% erbij

As Calcagni writes, “On a valuation-adjusted basis, markets aren’t even close to an all-time high. That zenith, based on the forward price-to-earnings ratio, was reached in late 1999 when the S&P 500 Index peaked at 25 times forward earnings. Today, the S&P is trading at 17.7x forward earnings. Said differently, the S&P 500 Index would have to rally 41% from where it closed on September 30, 2017, to reach parity with its late-1990s valuation -- and it would have to do so with no corresponding increase in earnings since an increase would offset any rise in the price of the market index.” 
It is the earnings component here that Calcagni thinks is key, and he goes on to write, “And therein lies the real reason equity markets continue to rally -- earnings. Cash flows, specifically earnings, drive stock prices. What’s fueling the market is economic expansion and a corresponding increase in earnings. Unemployment is low, wages are rising (slowly), the economy continues to expand (albeit at a below average rate), and consumers are in good shape financially (who, collectively, are responsible for nearly 70% of all economic activity). Subsequently, the S&P 500 Index is on track to post record earnings in 2017 of $130.88 per share. Earnings are projected to come in a full 9.47% higher than 2016. This growth in earnings is keeping market valuations in check.” 
I’ve written about earnings being a sort of unsung hero in this age of the Trump pro-growth hope rally, as earnings haven’t gotten the respect they deserve.
And despite acknowledging the strong earnings picture, I admit that I have sometimes fallen into the trap of becoming too focused this year on the political market drivers going on in Washington. 

And while politics and the Trump pro-growth agenda have been the biggest tailwind pushing stocks higher, very good earnings growth also has been the fundamental lynchpin of this bull market -- and this is a fact we must all seat firmly in our minds as we consider this market.


The bottom line
Do yourself and your portfolio a favor and ignore any market-related indicator or story with a historic calamity attached. These fear-mongering indicators predict website clicks better than they will ever predict actual market direction.
If you remain data dependent, process driven and risk conscious, then you know it’s nothing but clear skies for U.S. equities from now through the end of the year. U.S. economic data remains robust, inflation is healthy and U.S. yields are holding steady. All of this adds up to a conducive environment for U.S. equities that is characterized by more upside potential than downside risks.

 Financieel stelsel staat op scherp

Sinds de laatste crisis, die de naam Great Financial Crisis (GFC) gekregen heeft, stapelen de risico’s zich in het systeem gestaag op. Het is iets waar ik al (veel te) lang voor waarschuw. Daarmee heb ik tot een kleine groep financiële experts / economen / columnisten behoord, die tot voor kort werd genegeerd. Maar recent hebben de BIS (bank der centrale banken), het IMF, Deutsche Bank en anderen, soortgelijke waarschuwingen gegeven. Ik weet niet of dat kleine groepje waartoe ik behoor nou te vroeg was (koerstechnisch zeker het geval) of dat the big boys te laat waren (intellectueel zeker het geval), maar ik ben blij dat zij zich nu ook in het debat mengen. Deze week heeft ook Citi een duit in het zakje gedaan met een mooi stuk research, wat ik in deze column zal behandelen. Na het lezen zult u wellicht ook vinden dat de term Great Financial Crisis beter Appetizer to the Great Financial Crisis had moeten luiden.

Anatomie van een crisis

De opbouw naar een beurscrisis volgt ruwweg een vast patroon: kleine succesjes van een beursgenoteerd bedrijf worden beloond met meer interesse en dus meer vraag naar het aandeel en dus een hogere koers. De hogere koers dient dan weer als een bevestiging dat het een top aandeel is, waardoor nog meer beleggers het aandeel kopen en zo verder. Ook de minder beursgenoteerde bedrijven profiteren, want waarderingen zijn relatief; als het Samsung aandeel half zo duur is als Apple en Apple stijgt 100 procent, dan stijgt Samsung dus mee. Dit heet in het Engels the tide lifts all boats of op zijn Amerikaans even shit flies in a hurricane. Dit proces gaat door totdat er niemand meer bereid is een nog hogere prijs te betalen; beleggers kunnen dan wat nerveus worden en besluiten wat winst te nemen door plukjes aandelen te verkopen, wat plots kan versnellen in een correctie dan wel krach. En dan beginnen we weer van voor af aan.

This time it is different

Echter, nu is deze boom bust cyclus redelijk uit het lood geslagen. Zoals de econoom van Citi stelt, duurt deze boom situatie nu enorm lang en wie de daders zijn mag geen ve(r)rassing heten: de centrale banken. Door het monetair ingrijpen van de verschillende centrale banken tijdens de GFC, zijn beginnende correcties dan wel krachs in een vroeg stadium teniet gedaan (zoals in 2011,2012 en 2015), wat als een bevestiging diende voor beleggers; centrale banken blijven de koersen ondersteunen. Buy the f*cking dip (BTFD) was en blijft de meest succesvolle beleggingsstrategie sinds de GFC.

Centrale banken maken meer kapot dan u lief is

De uitwerking van dit beleid is nefast te noemen. Door alsmaar stijgende koersen is de volatiliteit (beweeglijkheid) enorm gedaald. Deze volatiliteit wordt in modellen gebruikt als een proxy voor risico, waardoor bij een dalende volatiliteit, het risico steeds lager worden geschat. Maar er vindt hier een klassieke denkfout plaats: de risicomodellen (met name Value at Risk, ofwel VaR) gebruiken de volatiliteit over een aantal jaren als input, maar als de volatiliteit een lange periode blijft dalen, dan kruipt dit dus ook in het model. Dit zorgt ervoor dat het model het nemen van risico’s door beleggers steeds meer toestaat (in feite wordt risico dus onderschat), zoals hierboven is beschreven.

Risicomodellen verhogen het risico juist

Hier wordt echter duidelijk dat de beleggers steeds meer financiële risico’s moeten nemen om nog dezelfde rendementen te behalen. De risicomodellen worden dus blind gevolgd terwijl de richting van causatie eigenlijk andersom ligt; het feit dat iedereen en zijn moeder in een aandeel/obligatie zit is juist een indicatie dat het risico op een neerwaartse koersbeweging hoog is. Simpel gezegd: het model draait het om en zegt “iedereen en zijn moeder zit er in dus het moet wel goed zijn”. En hoe langer dit voortduurt, hoe waardelozer de uitkomsten van risicomodellen worden.

Point of no return

Waar  voorheen een dergelijke bubbel vanzelf uit elkaar spatte, hebben centrale banken dit niet alleen (keer op keer) weten te voorkomen, maar ook nog verder weten op te blazen.  En hier wringt de schoen, want het impliceert dat centrale banken het onorthodoxe monetaire beleid nooit kunnen terugdraaien.

Fed bluft of prikt bubbel door

Dit is echter wel waar iedereen het nu over heeft; de Fed is als eerste overstag en wil monetair de situatie normaliseren. Ik denk dus dat dit al snel voor problemen gaat zorgen op de beurs; koersen zullen neerwaarts bewegen en het is dan de vraag wat centrale banken gaan doen. Één optie is om niks te doen en de bubbel te laten leeglopen. Echter, sinds de GFC is het systeemrisico (zeg maar de verwevenheid van de financiële instellingen in de sector) alleen maar toegenomen, waardoor de val van één de val van iedereen kan betekenen. De verwevenheid in combinatie met de grootte van de huidige bubbel maakt dit een onwaarschijnlijk scenario.

Piramidespel

Dan is optie twee dus wederom ingrijpen, wat de beleggers dus weer de bevestiging KAN geven dat de centrale banken de koersen zullen blijven ondersteunen. Ik schrijf expres KAN, want het kan ook zo maar zijn dat als de centrale banken terugkomen op het normaliseren van het monetaire beleid impliciet toegeven dat er geen weg terug is (noem het optie 2 B). Waar nu veel beleggers nog rondlopen met de overtuiging dat normalisatie zonder kleurscheuren mogelijk is, zal dat na een dergelijke draai door de centrale banken een stuk moeilijker zijn. Dan weet iedereen dat we in een piramidespel zitten.

Volatility will kill all

Dit betekent niet dat het gelijk einde oefening is, maar beleggers zullen veel nerveuzer zijn en bij het minste of geringste als eerste door de uitgang willen gaan. Probleem is dat iedereen denkt als eerste door de uitgang te kunnen gaan terwijl de realiteit is dat de uitgang door de plotselinge toevlucht geblokkeerd geraakt en iedereen de pineut is. Volatiliteit zal dan omhoog knallen, wat alle risicomodellen op red alert zet en alles en iedereen forceert om alles van de hand te doen. Dan is het niet meer BTFD maar Sell the f#cking rebound (STFR). Optie twee is dus hooguit uitstel en geen afstel.

Na mij de zondvloed

De centrale banken moeten dus uit twee kwaden kiezen en ik vrees dat ze vanwege persoonlijke redenen en/of psychologische redenen kiezen voor de uitgestelde pijn optie (optie 2 dus) in plaats van de pijn nu optie (optie 1). Probleem met optie twee is dat de bubbel en de bijbehorende economische misallocaties alleen maar groter worden, waardoor de correctie zodanig hard, plotseling en breed zal zijn, dat de gevolgen niet alleen beperkt blijven tot de financiële sector en de economie; de maatschappelijke en geopolitieke gevolgen zullen ook immens zijn, wat situaties kan opleveren die de huidige generaties alleen kennen van de geschiedenisboeken. Daarmee zal blijken dat de laatste crisis maar een voorgerecht was.

Financieel komen mijn voorspellingen nooit uit, andere voorspellingen komen 50% uit. 

Onderstaande is door een vlaamse vrouw geschreven; naast continu waardering en erkenning willen van anderen lijkt schuldgevoelens mij een ander kenmerk voor een vrouw. Psychologisch gezonde mensen hebben bijna geen schuldgevoelens; ik heb bijna geen schuldgevoelens, waarbij ik niet zeg dat ik psychologisch gezond ben.


Schuld

Schuldgevoel moet zowat de onverdraaglijkste emotie zijn. Het geweten knaagt en knaagt. Het zichzelf voedende monster zet zijn tanden in onze onderbuik en vreet ons hapje voor hapje van binnenuit leeg. We voelen ons voortdurend schuldig over alles: eten, seks, geld, werk, familie, vrienden, gezondheid, politiek. En wat levert het op? Wie heeft er wat aan? Is het ergens goed voor dat we ons zo slecht voelen?

Het geweten – een besef van goed en kwaad – stuurt ons handelen. Het fungeert als een moreel kompas. ‘In theorie is schuldgevoel een moreel hoogwaardige emotie’, vertelt professor Ontwikkelings­psychologie Maarten Vansteenkiste (UGent). ‘In de opvoeding is de notie schuld belangrijk om kinderen tot zelfbeheersing te brengen. Vanaf 2 à 3 jaar zijn ze er gevoelig voor. Ze merken dat ze standaarden en normen krijgen opgelegd en dat hun ouders teleurgesteld zijn als ze zich daar niet aan houden.’

 ‘Schuldgevoelens zijn problematisch. Ze zijn een drijfveer voor ons gedrag. Maar zeker niet de meest optimale. Schuldinductie is psychologische controle, je legt druk op iemand, je laat voelen dat de aandacht die je voor de ander hebt voorwaardelijk is. De ander gaat tot actie over, onder druk, maar niet noodzakelijk uit volle overtuiging. We spreken van moetivatie, niet motivatie.’

‘Veel mensen worstelen met hun schuldgevoelens omdat ze zijn opgedrongen, en dat doet pijn. Schuldgevoelens zouden moeten werken als een alarmsignaal. Als we ze voelen, moeten we ons de vraag stellen of ons gedrag onze eigen overtuigde keuze is.’ Gooien we onze gebruikte batterijen niet bij het restafval omdat we zo dat schuldgevoel vermijden? Of recycleren we ze omdat we oprecht milieubewust zijn? ‘Dat laatste is een meer duurzame motivatie.’

Schuldgevoelens moeten ons dus aanzetten tot het bevragen van onze innerlijke normen en waarden. Wat vind ik nu echt belangrijk en waardevol? Een nuttige denk­oefening. Maar constante zelfanalyse en evaluatie vreten energie. Al de verschillende (schuld-)alarmbellen klinken ­tegenwoordig te veel.

Jacht op jezelf

Er staat nogal wat op het spel: onze identiteit. Schuldgevoel ontstaat wanneer ons handelen of denken niet strookt met de verwachtingen die wij van onszelf hebben of die anderen van ons hebben. Wanneer het dus botst met onze identiteit. Maar is niet net een typisch fenomeen van onze huidige tijd dat we geen vaste, consistente identiteit meer hebben? Dat we niet weten wat onze verantwoordelijkheden zijn, waar ze beginnen en eindigen?

Professor filosofie en ethiek Ignaas Devisch wijst erop dat we alle kanten op kunnen met onze identiteit. ‘Er is een gigantische kloof tussen de hoeveelheid opties die je kunt benutten in het leven en de hoeveelheid opties die je hebt benut. Die kloof is principieel onoverbrugbaar en lijkt alleen maar groter te worden. Hoe meer keuzes we maken, hoe meer we beseffen dat we voor elke keuze minstens tien andere hadden kunnen maken. Gevolg: rusteloosheid. Je wilt overal zijn, waardoor je uiteindelijk nergens bent. Hoe meer keuzemogelijk­heden je hebt, hoe minder bevrijdend het voelt om te kiezen.’

‘In onze maatschappij kun je niet alleen ontiegelijk veel keuzes maken, je móét ze ook maken. Het leven is wat je er zelf van maakt, luidt het adagium. De vraag “wie moet ik zijn?” is een voortdurende opgave. We leven in een maatschappij zonder bovengrens. We jagen normen na, maar het is onduidelijk of we ooit het eindpunt bereiken. Wanneer hebben we genoeg gewerkt? Wanneer hebben we voldoende gedaan om gezond te eten? Terwijl we ernaar streven, schuiven de normen op.’

Zo verzeilen we in een sfeer van aanhoudend schuldgevoel. Er staat geen rem op. Het moet steeds beter, het is nooit genoeg en dus falen we continu. Of zoals Lieke Marsman in haar roman Het tegenover­gestelde van een mens schrijft: ‘Ik voel me schuldig, ik weet niet waar ik moet beginnen, ik had allang begonnen moeten zijn, en mijn schuldgevoel verlamt me.’

Schuldgevoelens zijn door hun veelheid hun functionaliteit verloren. Ze brengen ons niet tot loutering en actie, maar tot uitputting, machteloosheid en zelfverachting.

Het vingertje

‘Door mijn schuld, door mijn schuld, door mijn grote schuld.’ De schuldbelijdenis – wekelijks gepreveld door gelovigen, de vingers verwijtend naar het eigen hart gericht – uit de katholieke kerk heeft indruk gemaakt. Het is dan ook de eerste die we met de vinger wijzen als aanstoker van ons eeuwige schuldcomplex. We vervloeken de kerk die ons met een kater uit het verleden laat zitten. Het is de vraag of dat wel terecht is. De erfzonde mag ons dan wel hebben opgescheept met zondigheid, het katholicisme biedt tenminste nog gebed, boetedoening en sacrament om ons geweten schoon te wassen. Bovendien is voor gelovigen het kwaad nog te overzien, netjes opgelijst in zeven hoofdzonden. Én het is duidelijk aan wie je vergiffenis kunt vragen: degene die je schade hebt berokkend en God.

Maar wat is mijn zonde als ik niet hardloop (maar werk in de plaats)? En tegenover wie ben ik schuldig als ik niet flos? Of slechte seks heb? Of geen geld stort voor de honger in de Hoorn van Afrika? Wie kan ons vergeven?

Onze cultuur, gekenmerkt door individualisme en verantwoordelijkheidsdrang, is geobsedeerd door de schuldvraag. We aanvaarden het noodlot niet langer en gaan op zoek naar de oorzaak. Zoals onze kniepeesreflex bij de dokter met het hamertje, hebben we ook een onhoudbare zondereflex ontwikkeld. Zodra er iets fout loopt, schiet ons beschuldigende vingertje de lucht in. Wie heeft dat gedaan? Wie is de schuldige?

Het secularisme heeft ons allesbehalve verlost van zonden. Het kapitalisme is bepaald geen vergevingsgezinde doctrine. Daarbij is het individu het uitgangspunt geworden. ‘We kijken dan ook enkel naar het individu wanneer het fout loopt’, zegt Devisch. Juist nu er geen manier is tot bevrijding van onze zonden, is alles ineens onze eigen schuld.

Aangezien er geen hogere instantie meer is die ons absolutie kan schenken, moeten we vergeving zoeken bij onszelf. In die zin is het plausibel dat ons zelfverwijt een offer is aan onszelf. We wentelen ons in dat vermaledijde, drukkende schuldgevoel als boetedoening. Schuldgevoel is de straf die we ons opleggen. (Minder spectaculair dan de jaarlijkse zelfkastijdingen op Goede Vrijdag, waarbij mannen zich tot bloedens toe op de rug slaan met zwepen. Wellicht ook minder verlossend.)

Overdreven discipline

‘De alomtegenwoordige schuldgevoelens zijn een teken van onze tijd’, zegt filosoof, econoom en ‘geluksprofessor’ Antoon Vandevelde. ‘In die 40 jaar dat ik het vak ethiek gaf, heb ik een grote verandering gezien: de ethisering van ons dagelijkse leven. Heel veel op het eerste gezicht onbeduidende keuzes geven we een morele inslag. Zaken die we vroeger volkomen onproblematisch vonden, krijgen nu een beladen betekenis. Bijvoorbeeld: neem ik de auto of de fiets om naar de bakker te gaan?’

Bewuster leven en meer doordachte keuzes maken, is daar een positief gevolg van, weet Vandevelde. ‘Maar het gevolg is ook dat we opgezadeld raken met een hoop nieuwe problemen, waaronder diffuse schuldgevoelens. Zo was ziek worden vroeger een onontkoombaar fatum, terwijl je vandaag niet meer ontsnapt aan gepieker over je eigen verantwoordelijkheid. Heb ik wel genoeg gesport, niet te lang op een stoel gezeten, niet te veel vlees gegeten, te weinig geslapen?’

‘Voorheen was het grote probleem van de mens uitbuiting. Verknechting door een ander. Nu hebben we het zwaar te verduren met de eisen die we onszelf opleggen. Ons hele leven wordt gekoloniseerd door die ethische verwachtingen. We lijden onder een overdreven zelfdisciplinering.’

Dat neigt naar heroïek en zelfopoffering. Maar is het niet vooral een overschatting van onze eigen impact? U kent het zogeheten vlindereffect: een vleugelslag van een vlinder in Brazilië zou maanden later een orkaan in Texas kunnen veroorzaken. Een poëtische gedachte die binnen de chaostheorie haar plaats heeft, maar wetenschappelijk gezien een gigantische overschatting is van het gevleugelde insect. Een vlinder heeft geen impact op het weer. Het verschil in luchtdruk dat een slag met de vleugels veroorzaakt, verdampt snel. Het effect is te klein om invloed te hebben. Is de mens niet net zo’n invloedloos insect? In deze kwestie ziet Vandevelde de voordelen van zelfoverschatting. ‘Mensen handelen meer ethisch als ze hun onbeduidende acties een groter gewicht toeschrijven dan ze in werkelijkheid hebben. Als jij een wagen koopt, is het gevolg daarvan voor de opwarming van de aarde minimaal. Dan kun je redeneren: het maakt toch niets uit. Of je denkt: maar als iedereen zo gaat redeneren, krijgen we een collectieve catastrofe, de hel op aarde. Dus ik geef het voorbeeld.’

De hel, krijgen we dat weer.

Bloed aan de handen

Is het terecht dat onze schuldgevoelens toenemen? Zijn we objectief schuldiger geworden? De Italiaanse filosoof Giorgio Agamben suggereert dat subjectieve onschuld tot vervlogen tijden behoort. Oedipus kon er nog aanspraak op maken: hij is objectief schuldig (aan vadermoord en incest), maar subjectief onschuldig (hij wist niet dat de man die hij doodde zijn vader was en dat de vrouw die hij huwde hem had gebaard). Vandaag ziet Agamben het tegenovergestelde: de mens is objectief onschuldig (hij heeft niet, zoals Oedipus, met zijn eigen handen vermoord), maar subjectief schuldig (hij weet dat er bloed kleeft aan zijn comfort).

Schuldgevoel komt voort uit empathie. Het ontstaat pas wanneer je het lijden van een ander ziet of vermoedt. Vandaag komt het lijden van overal ter wereld bij ons binnen via krant, tv, radio en sociale media. Nooit zullen we nog kunnen zeggen dat we het niet hebben geweten.

In de Angelsaksische wereld kent men de notie ‘liberal guilt’. Het duidt op schuldgevoelens tegenover armen, vluchtelingen of anderen die het slechter hebben, en op wroeging om de eigen welvaart, ge­associeerd met liberalisme. Het is de schuld/het schuldgevoel van de westerse, postkoloniale, middenklasse-man (of -vrouw) die (in het beste geval) beseft dat hij meedraait in een systeem waarin hij zijn koffie en chocolade relatief goedkoop kan kopen omdat de plan­tagearbeider in Afrika een mensonwaardig loon krijgt. Om maar iets te noemen. Wie eraan ‘lijdt’, voelt zich verder ook ongemakkelijk over binnenlandse sociale ongelijkheid, klimaatopwarming, racisme, kortom: onrecht ­allerhande. Hij is bezwaard door ons klassensysteem, maar profiteert er zelf wel van. En is niet van plan zijn privileges op te geven. Dat innerlijke conflict snijdt. Maar intussen komt er geen brood extra op de plank in Congo.

Eeuwig zondaar

Het is de verpletterende schuld die je zelf niet kunt overzien, die je nooit kunt goed­maken of aflossen.

‘We hebben tijd en geld tekort om de goede doelen te steunen die ons raken’, vertelt Devisch. ‘We willen helpen na de aardbeving in Bangladesh, maar intussen zijn er alweer vier vrouwen verkracht in India en moeten we het milieu redden. We kunnen alleen maar vaststellen dat we niet slagen en ons te pletter rijden.’

Zijn we dan gedoemd om ons eeuwig zondaar te voelen? ‘Nee, we moeten op zoek naar een werkbare onverschilligheid. Het is goed om empathisch te zijn, maar je kunt niet bij alles en iedereen betrokken zijn. Waar zijn de noden in de wereld? Overal. Waar kun jij helpen? In elk geval niet overal. Dus schiet ik altijd tekort? Eigenlijk kun je daar alleen bevestigend op antwoorden. Maar als je daar je gevoel van zelfappreciatie op baseert, bewandel je de rechtstreekse weg naar depressie en burn-out. We maken onszelf kapot door de gedachte dat we onvoldoende hebben gedaan.’

Nietzsche zei: ‘Schuldgevoel is de ergste ziekte die ooit in de mens heeft gewoed’. Hij zag het als naar binnen gekeerde wreedheid, als een vogel in een kooi die zijn eigen veren uittrekt. Hij noemde schuldgevoel een zwakte. Volgens Freud maakt het de mens neurotisch en volgens Sartre onoprecht. Vandevelde is optimistischer: ‘Dankzij ons schuldgevoel zijn we ethischer geworden. We doen het goed, beter dan vroeger. Maar we voelen ons ellendig.’

Om al te veel ellende te vermijden, prent hij zijn studenten de no-regret-regel in. ‘Doe niets onherroepelijks. Vermijd het iets te doen waarvan je je hele leven spijt zou kunnen hebben.’